Er zijn steeds meer aanwijzingen dat een ontregelde stofwisseling samenhangt met psychiatrische aandoeningen. De psychiatrie moet veel meer aandacht geven aan leefstijl en somatiek, zodat we de gemeenschappelijke oorzaak kunnen aanpakken, vindt psychiater Mischa Selis.
Dat medicatie bij de behandeling van psychiatrische stoornissen kan leiden tot een verstoorde stofwisseling bij patiënten is al heel lang bekend. Maar het zogenaamde ‘metabool syndroom’, of het nu gaat om ernstig overgewicht, hoge bloeddruk of een te hoog cholesterol, is op zijn beurt ook vaak de oorzaak van psychiatrische stoornissen, weet psychiater Mischa Selis. “Een ongezonde of onnatuurlijke leefstijl ontregelt de stofwisseling in het hele lichaam, dus ook in de hersenen,” zegt Selis. “Daardoor is er onvoldoende energie beschikbaar voor het brein, en dat vergroot het risico op psychische problemen. Je kunt daar niet alle psychiatrische problematiek mee verklaren, maar het is wel een puzzelstukje.”
Overeenkomsten
De ‘klassieke’ psychiatrie trok altijd een harde grens tussen geestelijke en lichamelijke aandoeningen: de psychiater behandelt de psychiatrische stoornis; voor leefstijl of somatiek moet je bij andere specialisten zijn. Maar dat onderscheid is kunstmatig, denkt Selis, voorheen werkzaam bij Mondriaan en tegenwoordig zelfstandig psychiater bij diverse zorginstellingen. “Al tijdens mijn opleiding kwam ik er achter dat er tussen de verschillende psychiatrische stoornissen vaak veel meer overeenkomsten zijn dan verschillen. De symptomen en klachten die horen bij uiteenlopende aandoeningen als depressie, schizofrenie, of ptss overlappen elkaar vaak, en de fysieke comorbiditeit komt ook vaak overeen. Veel psychiatrische patiënten hebben bijvoorbeeld óók overgewicht, of suikerziekte, of een andere lichamelijke aandoening. Het lijkt er in dat soort gevallen op dat er één gemeenschappelijke bron is van verschillende geestelijke en lichamelijke problemen.”
Wat is dat onderliggende probleem? Daar is uiteraard niet één duidelijk antwoord op. Het is bijvoorbeeld bekend dat mensen met (geestelijk) trauma een verhoogd risico hebben op zowel metabool syndroom als psychiatrische stoornissen. Maar de hoofdoorzaak is volgens Selis in veel gevallen de ‘onnatuurlijke’ levensstijl die hoort bij de moderne tijd, en die niet alleen de stofwisseling kan ontregelen maar ook het hormoon- en immuunsysteem. Wat uiteindelijk weer kan leiden tot een heel scala van lichamelijke en psychische aandoeningen. “Als het gaat om een ongezonde leefstijl heb je het uiteraard over ongezonde, bewerkte voeding en ongezonde voedingspatronen, zoals te vaak eten, of op verkeerde tijdstippen,” zegt Selis. “Maar het gaat ook om algemene lichamelijke ontregeling. In de huidige maatschappij leven we steeds minder in overeenstemming met onze biologische klok: we staan te laat op, zien te weinig daglicht, bewegen te weinig, en staan ’s avonds te veel bloot aan beeldschermen. Dat vergroot allemaal het risico op metabool syndroom en psychiatrische ziektes. Bovendien versterken die twee verschijnselen elkaar ook weer, waardoor het moeilijk is om oorzaak en gevolg aan te wijzen. Een patiënt komt al gauw in een vicieuze cirkel terecht.”
Symptoombestrijding
Volgens Selis erkent de beroepsgroep inmiddels wel het belang van een gezonde leefstijl voor psychiatrisch patiënten. Maar het besef dat een ongezonde leefstijl ook de oorzaak kan zijn van psychische klachten is nog niet overal ingedaald. “Het betekent dat je een patiënt eigenlijk niet kunt behandelen met psychotherapie of medicatie als je niet meeweegt dat iemand bijvoorbeeld te weinig beweegt of ongezond eet. Je moet, kortom, óók de leefstijl van de patiënt aanpakken. Anders ben je als professional alleen maar bezig met symptoombestrijding.”
Helaas heeft de psychiatrie nog altijd weinig aandacht voor leefstijl en somatiek. Behandeling is volgens Selis daarom nog altijd maar beperkt effectief, terwijl de psychische nood in de samenleving alleen maar lijkt te groeien, en de ggz-instellingen overbelast raken.
Het tragische is bovendien dat de problemen zich met name ophopen bij de meest kwetsbare groepen in de maatschappij. “In de psychiatrie zie je veel patiënten uit de lagere sociaal-economische klasse, veel immigranten, veel mensen die het toch al moeilijk vinden om mee te doen in de samenleving,” zegt Selis. “Ze kampen met chronische stress, armoede, eenzaamheid, trauma’s… Een gezond leefpatroon kost meer energie en vaardigheden dan een ongezond leefpatroon, en door al die problemen is het voor die mensen veel moeilijker om dat op te brengen. Voor hen is ‘overleven’ belangrijker dan ‘gezonder leven’.”
Vanzelfsprekend
Deel van het probleem is wellicht ook de doorgeslagen superspecialisering van de sector, waarbij iedere professional naar zijn eigen deelgebiedje kijkt, en het ‘grotere plaatje’ uit het oog verliest, denkt Selis. “De psychiatrie is een op wetenschap gebaseerd specialisme, maar je ziet soms dat de wetenschap een beetje achterloopt op het gezonde boerenverstand. Want eigenlijk is het natuurlijk heel logisch en vanzelfsprekend dat er een verband is tussen leefstijl en geestelijke gezondheid. We hebben er alleen te weinig aandacht voor, omdat de zorg steeds meer het domein is van specialisten en superspecialisten. Zelf heb ik na mijn opleiding een tijdje in Zambia gewerkt, om dat gevoel van ‘dokter zijn’ te ervaren, waarbij je naar het hele probleem kijkt. Ik denk dat de zorg gebaat is bij meer generalisten. En de psychiater zou eigenlijk een supergeneralist moeten zijn, omdat die zowel geestelijk als lichamelijk kan behandelen. Helaas biedt het huidige zorgsysteem daar nog te weinig ruimte voor.”
Nu is een systeemverandering misschien te veel gevraagd voor de individuele psychiater. Wat kan de professional die streeft naar een integrale visie op zorg wél doen? In de eerste plaats: niet te ambitieuze doelen stellen, denkt Selis. “Ik wil verpleegkundigen, artsen en andere hupverleners vooral helpen met bewustwording. In de spreekkamer moet dan die kentering ontstaan. Heel concreet betekent dat bijvoorbeeld dat je bij de intake van een patiënt ook kijkt naar het microbioom, voedselallergieën en voedselintoleranties. Je kunt ook op een laagdrempelige manier een diëtist betrekken bij de behandeling, en er zou sowieso altijd een diëtist in een multidisciplinair behandelteam moeten zitten. Maar het belangrijkste is dat medische professionals beseffen dat er altijd psychologische, sociale én leefstijlfactoren meespelen bij een aandoening. Die moet je ook als psychiater allemaal adresseren.”
Kernprincipe
Selis is naast haar psychiatrische praktijk ook actief als mindfulness-trainer en yogatherapeut. “De medische wetenschap bestaat pas een paar honderd jaar, terwijl bijvoorbeeld yoga is gebaseerd op oeroude wijsheden en tradities,” zegt ze. “Een gezond voedingspatroon en leven in overeenstemming met het ritme van de natuur zijn kernprincipes van yoga. Ik denk wel eens dat we met die nadruk op ‘gezonde leefstijl’ het wiel opnieuw aan het uitvinden zijn. Maar heel veel kennis daarover is gewoon voorhanden. Het is de kunst om die kennis te integreren met wetenschappelijke inzichten.”
Psychiater Mischa Selis geeft samen met diëtist Noor Struik een presentatie over ‘metabool syndroom’op het congres Leefstijl en psychische problematiek, op 16 juni 2023 in Woerden.
