Veel mensen drinken wel eens alcohol. Een groot deel van hen drinkt af en toe een glas, maar toch ook een fors aantal mensen drinkt overmatig of problematisch. Om overmatig of problematisch alcoholgebruik te voorkomen, stelt de overheid grenzen, zoals leeftijdsgrenzen en eisen aan verkoopgelegenheden. Er worden ook allerlei preventieprojecten uitgevoerd en de verslavingszorg biedt behandeling voor mensen die zich met alcoholproblemen melden.
Het aantal mensen met alcoholproblematiek neemt echter al enige jaren niet meer verder af. De vraag dringt zich op of we genoeg doen of het goede doen om deze problemen te voorkomen.
In het Nationaal Preventieakkoord is over alcohol geconstateerd dat er stringentere wet- en regelgeving en bewustwording van alcoholproblematiek bij de bevolking nodig is. Daarnaast is veel alcoholproblematiek ook te voorkomen door tijdig te interveniëren. Een persoon die problematisch drinkt maar nog geen volledige alcoholverslaving heeft ontwikkeld, is vaak zelf goed in staat om zijn of haar gedrag om te buigen. Vroegsignalering van alcoholproblematiek met daaraan gekoppeld een kortdurende interventie is een van de meest effectieve vormen van alcoholpreventie [1]. Een motiverend adviesgesprek, een kortdurende interventie of het attenderen op zelfhulp kunnen tot de gewenste gedragsverandering leiden, waarmee ernstigere gezondheidsschade en verslaving voorkomen kan worden. Daarmee hoeft niet gewacht te worden totdat de verslavingszorg in beeld komt – juist zorgprofessionals in de eerste en tweede lijn, maar ook in de publieke gezondheid en het bedrijfsleven, kunnen hierin een belangrijke bijdrage leveren. En vaak veel meer dan ze zelf denken!
De zorg is aan zet
Voor veel klachten die eigenlijk met alcohol samenhangen wordt wel hulp gezocht, alleen legt de drinker zelf geen verband met het eigen alcoholgebruik. Wij vinden het de taak van de zorgprofessional om dit wel te doen en problematisch alcoholgebruik te herkennen en bespreekbaar te maken.
De gezondheidszorg wordt zich wel steeds meer bewust van het nut van vroegsignalering van alcoholproblematiek. Diverse medische beroepsgroepen hebben een multidisciplinaire richtlijn Stoornissen in het gebruik van alcohol ontwikkeld, waarin ook het vroegtijdig herkennen van alcoholproblematiek is opgenomen [2]. Het Nederlandse Huisartsen Genootschap heeft voor de eerste lijn de NHG-Standaard Problematisch alcoholgebruik ontwikkeld [3]. Ondanks deze richtlijnen blijken zorgprofessionals in zowel de eerste als de tweede lijn nog weinig aan alcoholpreventie te doen. Daar is een aantal oorzaken voor.
Op de eerste plaats herkennen zorgprofessionals de problemen nog niet voldoende. Beginnende alcoholproblematiek leidt tot weinig specifieke klachten en symptomen. Het zijn vaak andere klachten die gecombineerd met kenmerken en leefstijl van de patiënt de zorgprofessional ertoe moeten brengen om actieve case-finding van alcoholproblematiek te doen. Overigens staan zorgprofessionals hierin niet alleen: ook buiten de gezondheidszorg, zoals in het onderwijs en de werksetting, is onvoldoende oog voor alcoholproblemen.
Op de tweede plaats vinden lang niet alle zorgprofessionals dat het hun taak is om iets aan het alcoholgebruik van hun cliënten of patiënten te doen. Zelfs bij problematisch alcoholgebruik wordt er weinig naar de verslavingszorg verwezen.
Een derde barrière vormt het niet goed functioneren van de zorgketen. Ook al is er sprake van herkenning, dan leidt dat nog niet automatisch tot hulp.
Een laatste factor is de handelingsverlegenheid van professionals om naar alcoholgebruik te vragen. Iemand aanspreken op alcoholgebruik is niet eenvoudig. Problematische drinkers ontkennen in veel gevallen hun problemen en hun overmatige alcoholgebruik. En veelal stellen ze een gesprek niet op prijs. Van alle leefstijlthema’s is alcohol daarmee het moeilijkst bespreekbaar.
Onze conclusie is dat er op dit moment geen sprake is van een effectieve zorgketen voor mensen met (beginnende) alcoholproblemen. De samenwerking tussen verslavingszorg, gespecialiseerde geestelijke gezondheidszorg, ziekenhuizen, eerstelijnszorg, maar ook met scholen, arbodiensten en met gemeentelijke organen moet en kan veel beter!
Het Samenwerkingsverband Vroegsignalering Alcoholproblematiek
Bovenstaande argumentatie wordt maatschappelijk en politiek breed gedeeld. Daarom is in het kader van het Nationaal Preventieakkoord in 2018–2019 op het thema alcohol het Samenwerkingsverband Vroegsignalering Alcoholproblematiek (SVA) gestart om de zorgketen rond problematisch alcoholgebruik verder te ontwikkelen en te versterken. Met het nieuwe regeerakkoord is de looptijd verlengd tot en met 2025.
In het SVA werken de volgende partners samen: Verslavingskunde Nederland (VKN), het Trimbos-instituut, Stichting Positieve Leefstijl (IkPas), GGD GHOR Nederland, TRANZO/Tilburg University, de ouderenbonden KBO-PCOB, de Nederlandse Vereniging voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde (NVAB), de Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen (KNOV) en de KNMG.
Opdracht van het SVA
Het SVA is een voortzetting van het PVA (Partnership Vroegsignalering Alcohol) dat heeft geopereerd tussen 2005 en 2012. In die periode lag de focus vooral op het versterken van vroegsignalering van alcoholproblematiek in de eerste lijn. Nadat de financiering voor het PVA in 2012 was gestopt, zakte de implementatie in en geleidelijk ging ook de opgedane kennis over de implementatie verloren voor professionals die aan de slag wilden met alcoholproblematiek. Dat de opgebouwde infrastructuur voor vroegsignalering duurzaam moet zijn, is een belangrijke les die we uit het verleden meenemen. Vroegsignalering is niet alleen een taak van de instellingen voor verslavingszorg en het expertisecentrum Alcohol van het Trimbos-instituut. Het is belangrijk dat partners in de verloskunde, de jeugdzorg, het welzijnswerk, het onderwijs, het bedrijfsleven, de publieke gezondheid, ouderenbonden en natuurlijk de eerste en tweede lijn aandacht voor vroegsignalering van alcoholproblematiek hebben. Zij dienen te weten hoe en waarheen ze mensen met beginnende alcoholproblematiek kunnen verwijzen.
Het SVA heeft daarmee de opdracht om zich te richten op alle geledingen van de zorg, van de nulde tot de derde lijn. De volgende werkgroepen geven uitvoering aan die opdracht:
- Werkgroep Eerste Lijn
- Werkgroep Tweede Lijn
- Werkgroep Ouderen
- Werkgroep Jeugd
- Werkgroep Werknemers/werkgevers
- Werkgroep Zwangeren
Daarnaast is sprake van een aantal projecten, dat vooral vanuit Verslavingskunde Nederland met partners wordt uitgevoerd.
Zo gaat Project V over de ontwikkeling van vroegsignalering met aandacht voor consultatie- en advies, voor de doelgroep naasten, voor het ontwikkelen en stroomlijnen van de e‑healthketen en voor doorontwikkeling van Moti-55, een interventie specifiek voor ouderen met alcoholproblematiek. Ook de projecten IkPas en Deskundigheidsbevordering inzet vrijwilligers nemen deel aan het SVA.
Meer informatie over de organisatie, deelnemers, doelstellingen en ontwikkelingen binnen het SVA is te vinden op de website www.herkenalcoholproblematiek.nl.
In deze TSG-special zijn bijdragen opgenomen vanuit enkele SVA-werkgroepen en -projecten. Hiermee bieden we een eerste overzicht van de activiteiten en kennisontwikkeling van dit landelijke samenwerkingsverband. En in het voorjaar van 2023 organiseren we het Nationaal Alcoholcongres. U zult vaker van ons horen!
Literatuur
- Anderson P, Baumberg B. A public health perspective. A report for the European Commission. London: Institute of Alcohol Studies; 2006.
- Federatie Medisch Specialisten. Stoornissen in het gebruik van alcohol. Utrecht: FMS. 2009. https://richtlijnendatabase.nl/richtlijn/stoornissen_in_het_gebruik_van_alcohol/stoornissen_in_het_gebruik_van_alcohol_-_startpagina.html. Geraadpleegd op: 2 apr 2022.
- Nederlands Huisartsen Genootschap. NHG-Standaard Problematisch alcoholgebruik. Utrecht: NHG. 2021. https://richtlijnen.nhg.org/standaarden/problematisch-alcoholgebruik. Geraadpleegd op: 2 apr 2022.
