Stress en ontspanning in de huisartsenpraktijk

Veel mensen hebben te kampen met stress en daarbij behorende klachten. Als stress langdurig aanhoudt, kunnen klachten ontstaan als vermoeidheid, verminderd functioneren, prikkelbaarheid en concentratieproblemen.¹ Ook is er een verband tussen stress en chronische aandoeningen.²  Problemen als stress worden vaak geïntroduceerd bij de huisarts aan de hand van een lichamelijke klacht.³ Door het vroegtijdig vaststellen van stress als oorzaak of belangrijke bijdragende factor en het inzetten van interventies om te ontspannen, kan een meer adequate behandeling worden ingezet.³

Hoe vaak komt stress voor?

Het aantal mensen met stressgerelateerde aandoeningen, zoals overspanning (neurasthenie/surmenage) en burn-out, neemt de laatste jaren toe.⁴ Voor overspannenheid kwamen in 2019 9,8 per 1.000 mannen bij de huisarts en 19,4 per 1.000 vrouwen.⁴  Van de werknemers ervaart ruim 17% burn-outklachten⁴, zoals gevoelens van uitputting en vermoeidheid. Waarschijnlijk liggen dezen aantallen in werkelijkheid hoger, omdat lang niet iedereen met deze klachten naar de huisarts gaat.

Stress en de gevolgen

Iedereen ervaart wel eens stress. Stress is eigenlijk een heel gezonde reactie die aanzet tot actie.⁵ Dit is stress die noodzakelijk is en zelfs levensreddend kan zijn. Het wordt pas een probleem als de stress niet meer overgaat en iemand in een constante staat van alertheid terecht komt. Psychische stress gaan vaak samen met (chronische) fysieke aandoeningen.² Er is steeds meer bewijs dat stress een rol speelt bij het ontstaan en het verloop van chronische aandoeningen, zoals hart- en vaatziekten, diabetes type 2 en depressie.² Bovendien beïnvloeden stress en fysieke problemen elkaar, enerzijds via fysiologische mechanismes (zoals chronische inflammatie en een aanhoudend verhoogde afgifte van cortisol), anderzijds via ongezonde leefgewoontes die ontstaan onder invloed van stress.^2,5

Verschillende mates van stress

Langdurige stress ontstaat als gevolg van een overbelasting door stressoren, waarbij de copingmechanismes niet toereikend zijn.¹ Als er sprake is van langdurige stress kan surmenage of burn-out ontstaan. Er is sprake van surmenage als er wordt voldaan aan de volgende 4 criteria¹:

1. Spanningsklachten (minstens 3 van de volgende klachten):
   • moeheid
   • gestoorde, onrustige slaap
   • prikkelbaarheid
   • niet tegen drukte/lawaai kunnen
   • labiliteit
   • piekeren
   • gejaagd gevoel
   • concentratieproblemen/vergeetachtigheid
2. Mensen hebben het gevoel niet meer goed te kunnen reageren op stressoren in het dagelijks leven. Ze hebben het gevoel grip te verliezen.
3. Disfunctioneren in het werk of op sociaal gebied.
4. De klachten zijn geen direct gevolg van een psychiatrische stoornis.

Een burn-out is een ernstige vorm van overspannenheid. Bij een burn-out voldoen mensen aan de volgende 3 criteria¹:

1. Er is sprake van overspanning
2. De klachten duren langer dan 6 maanden
3. Gevoelens van moeheid en uitputting staan op de voorgrond

Diagnostiek

Bij een patiënt met stressklachten is het allereerst van belang om in kaart te brengen wat de klachten precies zijn en hoe ernstig deze zijn.³ Afhankelijk van de ernst van de klachten heeft de patiënt zelf vaak goed zicht op de factoren die meespelen. De volgende vragen kunnen aan bod komen in de anamnese:³

• Wat zijn de klachten?
• Wanneer zijn ze ontstaan?
• Welke factoren spelen mee bij het ontstaan/in stand blijven van de klachten?
• Heeft de patiënt vaker zulke klachten gehad en zo ja, hoe heeft hij/zij dat toen aangepakt?
• Welke factoren, gedrag of omstandigheden zouden helpen de klachten (tijdelijk) te verminderen?
• Wat is er nodig om weer beter te kunnen functioneren?
• Wat heeft de patiënt zelf al gedaan om de klachten te minderen en wat was het effect daarvan?

Daarnaast is het van belang om goed inzicht te krijgen in de ernst van de klachten en hoe de patiënt functioneert in het dagelijks leven:³

• Duur en kwaliteit van de slaap
• Eetlust
• Functioneren op werk
• Functioneren thuis
• Lijdensdruk
• Vermijding van stressoren vanwege de klachten

Bij het ervaren van stress is er een verstoring van het evenwicht tussen belasting en de belastbaarheid van de patiënt ontstaan, ofwel tussen de draaglast en de draagkracht.⁵ Om de draagkracht te bepalen is het goed om te kijken naar de beschermende factoren op verschillende gebieden:^3,5

• Sport de patiënt?
• Heeft de patiënt een goed steunsysteem (goede sociale contacten, betekenisvolle relaties, steun van familie, vrienden etc)?
• Welke copingstijlen gebruikt de patiënt om met de problemen om te gaan?
• Heeft de patiënt activiteiten en bezigheden gedurende de dag die hij of zij als zinvol beschouwt?

Behandeling van stress: verschillende fases

De behandeling van stress verloopt in verschillende fases: de crisisfase, de probleem- en oplossingsfase en tot slot de toepassingsfase.⁶

1. Crisis-fase

• Inzicht en acceptatie.

In deze eerste fase zijn vooral inzicht en acceptatie van belang. Pas als de patiënt inziet te veel stress te hebben of overspannen te zijn, is ontspanning mogelijk. Nadenken, erover praten en gedachten erover opschrijven kunnen hierbij helpen. Het is raadzaam dat de patiënt aan familie, vrienden en andere relaties vertelt dat hij of zij stressklachten heeft om sociale steun te creëren.

• Voorlichting en perspectief

Uitleg over stress, overspanning en psychische problematiek is in deze fase belangrijk. In de eerste fase kan de patiënt een gevoel hebben van ontreddering en dat de stress alomvattend is. Het goed om de patiënt een beeld te schetsen over wat er aan de hand is. Dit biedt perspectief en geeft meteen aanknopingspunten voor herstel.

• Wegnemen van stressoren

Om de draaglast te verminderen, zal de patiënt een aantal stressoren moeten wegnemen. Dit kan bijvoorbeeld door minder te werken, (sociale) verplichtingen te minderen, taken af te stoten en problemen proberen op te lossen.¹

• Rust en ontspannende activiteiten

De patiënt heeft in deze eerste fase behoefte aan rust en ontspannende activiteiten. Soms kan het behulpzaam zijn om een dagstructuur te bepalen, zodat er een goede balans komt tussen rust en activiteit.

2. Probleem- en oplossingsfase

Na 1 tot 3 weken is de patiënt eraan toe om naar oorzaken en oplossingen te kijken. De patiënt moet leren herkennen wat belangrijke stressbronnen zijn, en hoe hij of zij hier beter mee om kan gaan. In deze fase is, naast het verkleinen van de draaglast, ook het vergroten van de draagkracht een aandachtspunt. De aanpak is gericht op herstel van de dagstructuur met aandacht voor slapen, gezonde voeding, beweging, ontspanning en zo mogelijk zinvolle dagactiviteiten (waaronder werk of studie).^3,7 Mogelijk kan het volgen van een cursus helpen om bepaalde vaardigheden aan te leren, zoals time-management of een assertiviteitstraining. Ook een doorverwijzing naar een psycholoog, bedrijfsarts of een andere behandelaar kan nodig of raadzaam zijn.⁶

3. Toepassingsfase

In deze laatste fase brengt de patiënt de bedachte oplossingen in de praktijk en probeert dit in te bedden in het dagelijks leven, zowel in werk- als in privé-situaties. Voor een duurzaam resultaat is terugvalpreventie een belangrijk aandachtspunt in deze fase.⁷

Vergroten van draagkracht

Om de draagkracht van de patiënt te vergroten is er naast aandacht voor de mentale gezondheid ook aandacht nodig voor de fysieke gezondheid.⁵ Dit kan in kaart gebracht worden met de BRAVO-leefstijlfactoren; beweging, roken, alcohol, voeding en ontspanning & slaap.³ Bij stress ontstaan al snel ongezonde leefgewoontes die een vicieuze cirkel in gang zetten. Voldoende nachtrust, gezond eten en matig intensief (blijven) bewegen kunnen bijdragen aan het herstel van het geestelijk welzijn.³ Roken en het gebruik van alcohol hebben misschien effect op de (heel) korte termijn, maar zeker niet op de lange termijn.³

Ontspanning

Ontspanning is vaak moeilijk voor mensen met stressklachten, en daarom een belangrijk behandeldoel.⁷ Vaak zijn de ontspannende bezigheden de eerste activiteiten die wegvallen als mensen stress ervaren, omdat mensen dit als een extra taak gaan zien.⁵ Ontspanning kan zowel fysiek als mentaal zijn. Voor iedereen is het verschillend wat ontspanning precies is. Ontspannende activiteiten zijn bijvoorbeeld het lezen van een boek, maken van een wandeling, luisteren naar muziek, sporten, een warm bad nemen, het uitvoeren van een hobby en afspreken met vrienden. Welke activiteit iemand precies onderneemt, is niet zo erg van belang; dat zal vooral afhangen van de voorkeur van de patiënt.³ Belangrijk is in ieder geval dat iemand in het geval van stressklachten weer tijd maakt voor ontspannende bezigheden en dat die bezigheden voldoende afwisselend zijn. Ontspanning is optimaal als er een mix is van fysieke en mentale activiteiten en van ontspannende en inspannende activiteiten.⁵ Sporten en klussen zijn bijvoorbeeld lichamelijk inspannend, maar kunnen juist zorgen voor mentale ontspanning.

Ontspanningsoefeningen

Naast het ondernemen van ontspannende activiteiten zijn er ook allerlei specifieke ontspanningsoefeningen, zoals yoga en mindfulness. Deze interventies kunnen effectief zijn bij het helpen ontspannen, afhankelijk van de interesse en motivatie van de patiënt.³ Mindfulnesstraining is bijvoorbeeld een effectieve manier om te ontspannen en stress te reduceren.² Uit verschillende meta-analyses blijkt dat een mindfulnesstraining zoals Mindfulness Based Stress Reduction stress, depressie en angstgevoelens vermindert, de mentale en fysieke fitheid versterkt en de kwaliteit van leven vergroot.² Andere ontspanningstechnieken zijn bij mensen met overspanningsklachten niet sterk wetenschappelijk onderbouwd, maar op basis van de klinische ervaring en terugrapportage van patiënten is het advies om dit wel met de patiënt te bespreken.¹

Er zijn verschillende boeken en websites om ontspanningstechnieken technieken zelf te leren³, zoals via de website wijzijnmind.nl en mentaalvitaal.nl. Een andere optie is om een cursus te volgen om ontspanningstechnieken eigen te maken. Via een wijkteam, GGZ-centrum of thuiszorgorganisatie kan de patiënt zich aanmelden voor een dergelijke cursus.⁸

Conclusie

Stress en ontspanning zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Om klachten van stress goed aan te pakken is het van belang om eerst vast te stellen wat de ernst en de impact van de klachten is. Ontspanning is vaak een groot probleem bij mensen met stressklachten, en daardoor de eerste stap naar herstel. Afhankelijk van de fase waarin de patiënt zich bevindt, is eerst rust belangrijk, om vervolgens samen met de patiënt te bekijken hoe er een betere balans in draagklacht en draaglast gecreëerd kan worden.

Bronnen

1. NHG-Standaard Overspanning en burn-out. Nederlands Huisartsen Genootschap november 2018.
2. Handboek leefstijlgeneeskunde, De basis voor iedere praktijk (2020). Onder redactie van dr. Maaike de Vries en drs. Tamara de Weijer. Bohn Stafleu van Loghum, ISBN 9789036823234
3. GGZ Standaard Psychische klachten in de huisartsenpraktijk (2017). https://www.ggzstandaarden.nl/generieke-modules/psychische-klachten-in-de-huisartsenpraktijk Geraadpleegd op 3 november 2021
4. Volksgezondheid en zorg. Overspannenheid en burn-out in huisartsenpraktijk. 2019. https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/overspannenheid-en-burn-out/cijfers-context/huidige-situatie Geraadpleegd op 3 november 2021.
5. Hét handboek voor de leefstijlcoach (2020). Karine Hoenderdos, Marjan Hulshof en Yneke Kootstra. Academie voor Leefstijl En Gezondheid, ISBN 9789090334189
6. Eén lijn in de eerste lijn bij overspanning en burnout (2011) Multidisciplinaire richtlijn overspanning en burnout voor eerstelijns professionals. LVE, NHG, NVAB.
7. Rogier, A. (2016). Handboek coachen bij stress en burn-out. Boom uitgevers, ISBN 9789024404025.
8. nl. Ik wil beter kunnen ontspannen. https://www.thuisarts.nl/stress/ik-wil-ontspanningsoefeningen-doen Geraadpleegd op 3 november 2021.