Mensen die niet op de afspraak komen, ongemotiveerd lijken, gemaakte plannen niet uitvoeren. Dat zijn lastige dingen waar veel zorgprofessionals tegenaan lopen. “We vinden dat vaak moeilijke mensen. Maar misschien speelt er wel iets heel groots voor iemand waarvan je geen weet hebt. Stel je de vraag: als dit geen prioriteit heeft voor die persoon, wat heeft dat dan wel?”
Stress-sensitief werken is een term die de laatste jaren steeds vaker voorbij komt in de gezondheidszorg, het sociaal domein en de jeugdzorg. De kern is dat je je als zorgverlener bewust bent van eventuele stressoren die spelen in het leven van de ander. Die kunnen een groot deel van de aandacht, energie, prioriteiten stellen, mogelijkheid tot plannen en maken van eigen keuzes in de weg staan.
Korte termijn beloning
Trainer en leefstijlcoach Rutger Top raakte al jaren geleden geïnteresseerd in het effect van chronische stress. Voor zijn werk was hij in Indonesië, waar hij in aanraking kwam met een onderzoek naar hoe arme mensen geld besteden dat ze van de overheid kregen. Een groot deel van dat geld bleek naar sigaretten te gaan. “Ze hadden er allerlei andere, meer nuttige, dingen van kunnen doen maar daar kozen ze niet voor. Blijkbaar was die snelle beloning van sigaretten belangrijker dan iets anders wat op de langere termijn iets op zou leveren.”
Chronische stress
Schuldenproblematiek is een bekende koppeling met chronische stress. Maar Top herkende er zoveel in vanuit zijn praktijkervaring als leefstijlcoach, dat hij zag dat het 1-op-1 te vertalen is naar de leefstijlcoach- en zorgpraktijk. “Mensen komen bij mij om aan hun leefstijl te werken, met veelal vragen over voeding, beweging, slaap en afvallen. Maar andere dingen staan vaak in de weg.” Het meest ziet hij financiële uitdagingen of mantelzorg als stressoren bij mensen. Maar ook eenzaamheid, een scheiding en problemen met kinderen komen regelmatig voorbij.
Optelsom
“Het gaat vaak niet om één ding”, verduidelijkt Top. “Het is de optelsom die het moeilijk maakt. Als je leven lekker loopt en je krijgt er mantelzorg bij, dan kan je dat vaak wel opvangen. Maar als je de mantelzorg voor je ouders erbij krijgt, terwijl je financieel de eindjes aan elkaar moet knopen en wellicht ook zorgen om een kind hebt, dan wordt het teveel.” Dit zie je veel bij mensen met een lagere sociaaleconomische positie (SEP). Chronische stress is een belangrijke verklaring voor de grote gezondheidsverschillen tussen mensen met een lage en hoge SEP. Mensen met minder financiële middelen, minder opleiding of onzekere werkomstandigheden hebben vaker te maken met structurele stress, die op termijn ook de fysieke en mentale gezondheid ondermijnt.
Eigen regie met ondersteuning
“We verwachten vaak dat mensen zelfredzaam zijn, eigen regie nemen en met wat ondersteuning hun leven op de rit krijgen. Maar bij mensen die langdurige of chronische stress ervaren, werkt dat vaak anders,” legt Top uit. “Stress heeft directe invloed op het denkvermogen, op plannen, overzien, keuzes maken. Juist die functies die nodig zijn voor zelfmanagement raken onder druk. Dan is er simpelweg minder ruimte om veranderingen door te voeren. Met stress-sensitief werken erkennen we dat. We houden rekening met wat stress doet, verlagen de drempels, en ondersteunen mensen passend bij wat ze op dat moment aankunnen. Dat kan zo simpel zijn als samen zoeken naar een mogelijkheid in de buurt om meer te bewegen, of het eerste contact leggen met een bepaalde instantie.”
Mental discounting
Bij stress-sensitief werken is het van belang in te zien dat er vaak sprake is van mental discounting. Dit houdt in dat wat er nu op dit moment is, meer waarde heeft dan wat er in de toekomst komt. Er is dus meer focus op de (beloning op) korte termijn. “Dit hebben we allemaal in meer of mindere mate, maar bij mensen met chronische stress wordt dat verschil steeds groter; het nu wordt steeds belangrijker. Het wordt lastiger om jezelf te verbinden met je toekomstige ik, waardoor iemand overzicht verliest en het vermogen om vooruit te plannen. Belangrijke doelen op lange termijn – zoals gezondheid of een goede financiële situatie – krijgen daardoor geen prioriteit.”
Starten van het gesprek
De factoren die zorgen voor stress, zijn vaak niet de eerste dingen die mensen bespreken. De relatie die je hebt speelt dus een belangrijke rol. Eerst moet de opening er zijn om dit soort dingen op tafel te gooien. De uitdaging is om een vertrouwensband te creëren, en te normaliseren dat dit soort dingen meespelen en invloed hebben. “Als je direct vraagt: ‘Heb je stress?’ zullen veel mensen nee zeggen”, vertelt Top. “Deels omdat mensen dat niet direct willen delen, maar ook omdat vooral mensen met chronische stress dit soms niet eens zo ervaren. Dus je kunt beter eerst uitleggen dat bijvoorbeeld veel mensen last hebben om rond te komen, of dat dingen waar je je zorgen over maakt in de weg kunnen staan van veranderingen die je misschien wil maken. Dan kun je er specifiek naar vragen. Bijvoorbeeld door de vraag ‘Spelen er dingen waar je je zorgen over maakt?’ of ‘Is geld iets waar je je wel eens zorgen over maakt?’. In de praktijk merk ik dat mensen daar eigenlijk heel goed op reageren. Dan hoor je ineens dat het niet goed gaat met een van de kinderen of dat ze regelmatig naar de Voedselbank gaan. Soms kom je er niet achter, laten mensen niet het achterste van hun tong zien. Dan is het een kwestie van blijven normaliseren en mogelijkheden blijven bieden om dit soort dingen te bespreken.”
Stress aanpakken of andere strategieën
Als je dan weet wat er speelt, kun je daarmee verder. “Iemand die onder chronische stress staat, heeft vaak het overzicht niet over wat er allemaal gebeurt en wat er als eerste moet gebeuren. En misschien is gezonder eten of dagelijks wandelen nu niet haalbaar en moet er eerst iets anders gebeuren, zoals hulp bij de financiële situatie of verminderen van eenzaamheid.”
Ook kan het helpen om mensen door inbeelding meer te laten verbinden met de toekomstige zelf. “Vraag mensen na te denken over hoe ze zichzelf zien over een maand, een jaar, of vijf jaar. Hoe zien ze het dan voor zich? Wat doen ze dan? Zo wordt die toekomst-persoon realistischer en belangrijker.
Als hulpmiddel om meer stress-sensitief te werken is de tip van Top om de NHG-standaard Chronische stress te gebruiken. Hierin wordt onder meer het fysiologische aspect van chronische stress uitgelegd. Vervolgens gaat het om je eigen houding. “Een beetje compassie, nieuwsgierig zijn, even de tijd nemen en vragen stellen. Erken dat er iets groots kan spelen waar jij je niet bewust van bent, en ga daar naar op zoek. Dat kost misschien even tijd, maar daarna scheelt het juist weer tijd én frustratie.”
