Slaap is essentieel voor onze gezondheid, maar niet iedereen slaapt even rustig. Er zijn verschillende soorten slaapstoornissen die invloed hebben op hoe we de nacht doorbrengen. Parasomnieën vormen een verzamelnaam voor gedragingen die we ’s nachts vertonen, maar die er eigenlijk niet zouden moeten zijn. Die variëren van lastig tot het eerste signaal van iets ernstiger onderliggends.
Parasomnieën kunnen grofweg worden ingedeeld in twee categorieën, afhankelijk van de slaapfase waarin ze zich voordoen: de diepe slaap of de REM-slaap. De slaap bestaat uit verschillende fases die we elke nacht doorlopen, waaronder lichte slaap, diepe slaap met langzame hersengolven, en de REM-slaap. In de REM-slaap vinden de meeste dromen plaats en worden onze spieren tijdelijk verlamd, zodat we niet fysiek reageren op wat we dromen. Wanneer er iets misgaat in deze slaapfasen, kan dat leiden tot parasomnieën. Parasomnieën op kinderleeftijd verdwijnen meestal naarmate mensen ouder worden. “Slaapwandelen bij kinderen komt bijvoorbeeld veel voor”, vertelt prof. dr. Sebastiaan Overeem, somnoloog bij het Centrum voor Slaapgeneeskunde Kempenhaeghe, en hoogleraar bij de TU Eindhoven. “Soms blijven dit soort parasomnieën op volwassen leeftijd bestaan, en sommige ontstaan dan juist voor het eerst. Als ze leiden tot gevaarlijke situaties of verstoringen van het dagelijks leven, wordt het een probleem waar vaak specialistische hulp voor nodig is.”
Parasomnieën uit de diepe slaap
De eerste grote groep parasomnieën komt uit de diepe slaap. “Het overkoepelende mechanisme hier is dat het lichaam plotseling van diepe slaap naar een half-wakkere toestand overgaat”, vertelt Overeem. “Dit leidt tot gedragingen zoals confusional arousals, wat betekent dat iemand in een verwarde staat wakker wordt. Dit kan variëren van het simpelweg rechtop in bed zitten tot het daadwerkelijk uit bed stappen en rondwandelen.
Verschillende uitingen
Slaapwandelen is misschien wel de bekendste parasomnie uit de diepe slaap. Overeem: “Deze naam doet niet helemaal recht aan het verschijnsel, want het kan veel meer zijn dan alleen wandelen. Mensen kunnen inderdaad wandelen, maar ze kunnen ook allerlei handelingen uitvoeren, zoals naar de keuken lopen en gaan eten – zonder zich ervan bewust te zijn. Deze uiting noemen we ook wel een sleep-related eating disorder. Een andere subcategorie is sexsomnia. Dit uit zich in seksuele activiteit terwijl iemand eigenlijk in diepe slaap is. Je kunt je indenken dat dit tot vervelende problemen kan leiden binnen een relatie.”
Een andere veelvoorkomende parasomnie uit de diepe slaap zijn night terrors (ook wel pavor nocturnus genoemd). Hierbij komen mensen plotseling in een staat van extreme angst overeind. Dit gaat gepaard met een verhoogde hartslag, snel ademhalen en overmatig zweten. Pavor nocturnus komt vooral voor bij kinderen en kan minuten duren voordat de persoon weer rustig slaapt. Hoewel ze moeilijk aanspreekbaar zijn tijdens een night terror, herinnert de persoon zich vaak niets van het voorval.
Parasomnieën uit de REM-slaap
De andere belangrijke categorie parasomnieën komt uit de REM-slaap. In deze fase van de slaap zijn onze hersenen bijzonder actief en dromen we. “Normaal gesproken worden onze spieren verlamd om te voorkomen dat we fysiek reageren op onze dromen. Bij mensen met REM sleep behavior disorder (RBD), oftewel droomslaapgedragstoornis, gaat er echter iets mis in deze verlamming”, vertelt Overeem. “Ze vertonen fysieke bewegingen die overeenkomen met wat ze dromen. Dit kan variëren van lachen of vloeken tot slaan, of schoppen – allemaal gedragingen die een verontrustend beeld kunnen geven en in ernstigere gevallen kunnen leiden tot verwondingen, vooral voor de partner die ’s nachts dichtbij ligt.” Het opvallende aan RBD is dat mensen vaak makkelijk wakker te maken zijn en zich volledig bewust zijn van hun acties zodra ze ontwaken. Vaak herinneren ze zich hun droom precies en wat ze aan het doen waren.
Link met Parkinson
RBD is vaak een van de eerste signalen van Parkinson. “Bij zo’n 80 procent van de mensen met RBD ontwikkelt zich jaren later de ziekte van Parkinson of een Parkinson-achtige aandoening. Hiermee is RBD een van de eerste uitingen van die ziekte. “Het ziekteproces van Parkinson in de hersenen begint onderin, bij de hersenstam”, legt Overeem uit. “Van daaruit verspreidt het zich langzaam naar andere gebieden in de hersenen. Een van de eerste gebieden die het aantast zijn de hersenstructuren die betrokken zijn bij het reguleren van REM-slaap. Dan zie je dat verstoorde slaapgedrag dus ontstaan. Pas later, als de ziekte verder verspreid is, zie je de kenmerken die zo typerend zijn voor Parkinson. We weten dat deze relatie er is, maar hoe lang het duurt tot mensen parkinsonachtige klachten ontwikkelen en in welke mate, dat kunnen we nog niet voorspellen.”
Verder onderzoek naar RBD
“Voor mensen die last hebben van onrust die bij RBD zou kunnen passen, is het van belang om een specialist te raadplegen. Dit om voorlichting te geven, een precieze diagnose te stellen en zonodig een behandeling te starten. Er is momenteel nog geen directe behandeling voor Parkinson in de vroege stadia van de ziekte, maar er loopt onderzoek naar de vraag of bepaalde interventies kunnen helpen de progressie te vertragen. Zo zijn het Radboudumc en Kempenhaeghe nu bezig met een studie naar het effect van fysieke activiteit bij RBD, de Slow-SPEED trial. We weten bij Parkinson dat sporten het beloop van de ziekte kan beïnvloeden en we willen kijken of dat bij RBD ook het geval is.”
Link met leefstijl
“Parasomnieën worden niet direct door leefstijl veroorzaakt. We weten wel dat bepaalde gedragsfactoren ze kunnen verergeren. Stress is een bekende verstorende factor, onder stress kan de uiting van parasomnieën erger worden. En ook wanneer mensen te kort slapen kan dit de onrust in de diepe slaapfase versterken omdat het lichaam onvoldoende herstelt tijdens de nacht. Gedragsmatige aanpassingen, gericht op voldoende nachtelijke slaapduur, gerichte ontspanningsoefeningen voor het slapen gaan etcetera, kunnen in sommige gevallen helpen om de onrust te verminderen.”
Ook het gebruik van alcohol en cafeïne vlak voor het slapen kan het gedrag verergeren, omdat deze stoffen de slaap verstoren en de kans op parasomnieën vergroten.
Wanneer naar de specialist?
Bij parasomnieën is specialistische hulp vrijwel altijd nodig, als ze leiden tot verstoringen en gevaarlijke situaties. “Parasomnieën moeten niet lichtvaardig worden opgevat, zeker niet als ze de slaap ernstig verstoren, tot gevaarlijke situaties leiden, of invloed hebben op het functioneren overdag. Het is dan echt belangrijk om naar een gespecialiseerd slaapcentrum te verwijzen voor goede diagnostiek en behandeladvies.”
