Een gebrek aan sociale contacten is net zo schadelijk als roken, en nog ongezonder dan obesitas en fysieke inactiviteit. Dat stelde Vivek H. Murthy, de hoogste gezondheidsinspecteur van de VS in een rapport dat vorig jaar verscheen. Uit talloze studies komt de link tussen fysieke en sociale kwetsbaarheid naar voren. Een recent review bevestigt deze link. “Het werd tijd om alle studies die hierover zijn eens bij elkaar te pakken en op een rijtje te zetten”, aldus epidemioloog en onderzoeker Emiel Hoogendijk van Amsterdam UMC.
Eenzaamheid en sociale isolatie staan zeker sinds COVID-19 bij iedereen op het netvlies. En dat is niet zo gek; wereldwijd voelt 1 op de 4 mensen zich erg of redelijk eenzaam. In Nederland ligt dat getal hoger; volgens cijfers uit 2022 geeft 49% van de volwassenen aan eenzaam te zijn. De WHO noemt het gebrek aan sociale connectie een ‘dringende gezondheidsdreiging’.
Lichamelijke en sociale kwetsbaarheid
Want een gebrek aan sociale connectie heeft gevolgen voor de gezondheid. In de review legden de onderzoekers 130 artikelen naast elkaar om de relatie van lichamelijke en sociale kwetsbaarheid te onderzoeken. Lichamelijke kwetsbaarheid (frailty) duidt op een achteruitgang in meerdere lichaamssystemen en uit zich in bijvoorbeeld verminderde voedingsinname, minder fysieke activiteit en spierafname. Van sociale kwetsbaarheid wordt gesproken in het geval van eenzaamheid, sociale isolatie en een afname aan sociale activiteiten. Ondanks dat frailty op verschillende manieren gemeten wordt, wezen de uitkomsten duidelijk dezelfde kant op: lichamelijke en sociale kwetsbaarheid zijn sterk op elkaar van invloed.
Relatie beide kanten op
Lichamelijke achteruitgang was geassocieerd met een toename in eenzaamheid en sociale isolatie, sociale support en sociale participatie. Deze factoren waren op hun beurt weer geassocieerd met een snellere toename van lichamelijke kwetsbaarheid en een lagere kans op verbetering. “Van lichamelijke kwetsbaarheid weten we dat dit nauw samenhangt met onder andere depressie, groter risico op vallen en cognitieve achteruitgang. Bovendien hangt het samen met vroegtijdig overlijden.”
“We hebben eerst cross-sectioneel gekeken, dus op één moment in de tijd, en vervolgens over langere tijd”, licht Hoogendijk het onderzoek toe. “Wij vonden het meest voor de hand liggend dat je bij een minder goede gezondheid ook minder sociaal actief wordt. En dat is ook zo. Maar de meeste onderzoeken keken naar de relatie andersom: er is voornamelijk bewijs dat sociale isolatie en eenzaamheid zorgen voor grotere fysieke achteruitgang. Het gaat dus beide kanten op en zo versterken ze elkaar”.
Mechanismes achter de relatie
Hoe kan dat, dat eenzaamheid tot kwetsbaarheid en uiteindelijk tot ziekte en vroegtijdig overlijden leidt? Daar heeft Hoogendijk drie verklaringen voor. Ten eerste is er het immuunsysteem. “Mensen die zich eenzaam voelen hebben vaak meer last van stress en kunnen daar minder goed mee omgaan. Dat leidt tot meer immuunreacties, meer ontstekingen, en op die manier tot ziekte.”
Het tweede mechanisme gaat om leefstijl. “Eenzaamheid of sociale isolatie gaat vaak ook samen met meer verslavingsgedrag, minder slaap, ongezonder eten en minder bewegen. Dat komt ook omdat eenzaamheid meer voorkomt bij mensen met een lagere sociaaleconomische positie, waar een gezonde leefstijl ook al een extra uitdaging is.
De derde verklaring die mogelijk een rol speelt, is dat hersenen bij eenzaamheid anders werken. “Hierover is recent een artikel gepubliceerd in Nature”, vertelt Hoogendijk. “Neurowetenschappers zien dat bij mensen die eenzaam zijn de hersenen anders werken. Deze mensen richten hun aandacht op andere dingen dan mensen die niet eenzaam zijn en zien zichzelf als anders dan anderen. Zij zien hun sociale wereld negatiever. Wat maakt dat ze zich weer eenzamer voelen. Dat maakt het complex, en ook lastiger om te veranderen met interventies.”
De rol van de zorgprofessional
Eenzaamheid is geen eenvoudig probleem om op te lossen. “Gelukkig zijn er tegenwoordig wel initiatieven zoals Eén tegen eenzaamheid van het ministerie van VWS. Maar in de zorg moeten we er ook aandacht aan besteden. Bijna alle zorgprofessionals zien wel vaak of mensen weinig sociaal contact hebben of geen bezoek. Probeer dan iets in actie te zetten, bijvoorbeeld door te verwijzen naar het sociaal domein. Het is soms ook lastig om ter sprake te brengen vanwege het stigma, maar juist als zorgprofessional kun je signaleren en het proberen te doorbreken.